چه کسانی باید مالیات بپردازند؟ | راهنمای کامل مشمولین و معافیت‌های مالیاتی در ایران

به طور خلاصه، تقریباً تمام اشخاص حقیقی که در ایران درآمدی کسب می‌کنند (از طریق شغل، حقوق، اجاره ملک، فعالیت اقتصادی و…) و کلیه اشخاص حقوقی (شرکت‌ها و موسسات انتفاعی) که در ایران یا از ایران درآمد دارند، مشمول پرداخت مالیات هستند، مگر آنکه قانون صراحتاً آن‌ها یا درآمدشان را معاف کرده باشد. این شمولیت، تکالیفی مانند ثبت‌نام، ارائه اظهارنامه و پرداخت مالیات متعلقه را به همراه دارد.

شناخت سیستم مالیاتی ایران و اینکه چه کسانی باید مالیات بدهند، برای هر شهروند، به‌خصوص فعالان اقتصادی، یک دانش کلیدی اقتصادی و حقوقی است. شاید برایتان سوال باشد که چرا اینقدر روی مالیات تاکید می‌شود؟ در واقع، مالیات شاهرگ حیاتی تامین مالی دولت‌ها در سراسر جهان و ابزاری برای تحقق اهداف کلان اقتصادی و اجتماعی است.

اهمیت مالیات فراتر از تامین بودجه است؛ نظام مالیاتی کارآمد می‌تواند به شفافیت اقتصادی، کاهش فساد (با ردیابی فعالیت‌های اقتصادی) و تقویت پاسخگویی دولت به شهروندان کمک کند.

شاید قوانین مالیاتی به‌ویژه با توجه به تغییرات سالانه و پیچیدگی‌های برخی مواد قانونی در ابتدا کمی گیج‌کننده به نظر برسند، قوانین مالیاتی، به‌ویژه قانون مالیات‌های مستقیم (ق.م.م) و قانون مالیات بر ارزش افزوده، ممکن است توسط قوانین بودجه سالانه، مصوبات هیئت وزیران، بخشنامه‌ها و آرای دیوان عدالت اداری دستخوش تغییرات یا تفاسیر جدید شوند. لذا، اتکا صرف به متن قانون بدون در نظر گرفتن آخرین تغییرات می‌تواند گمراه‌کننده باشد.

اما آشنایی با کلیات آن و دانستن وظایف قانونی افراد و شرکت‌ها در این زمینه، واقعاً لازم است. عدم آگاهی از این قوانین می‌تواند منجر به جرایم سنگین و مشکلات عدیده‌ای شود که گاهاً جبران‌ناپذیرند.

این جرائم شامل جرائم عدم تسلیم اظهارنامه، کتمان درآمد، جرائم تاخیر در پرداخت مالیات (ماده ۱۹۰ ق.م.م)، و حتی در موارد حاد، مجازات‌های کیفری مرتبط با فرار مالیاتی (ماده ۲۷۴ ق.م.م به بعد) می‌شود که می‌تواند شامل حبس نیز باشد. همچنین، بدهی مالیاتی می‌تواند منجر به ممنوع‌الخروجی، توقیف اموال و مسدود شدن حساب‌های بانکی شود.

 

مالیات چیست و چرا پرداخت آن اهمیت دارد؟

قبل از اینکه ببینیم چه کسانی باید مالیات بدهند، بهتر است اول بفهمیم مالیات اصلاً چیست و چرا پرداختش مهم است. این درک پایه، به فهم بهتر مسئولیت‌های مالیاتی کمک می‌کند.

تعریف ساده مالیات

مالیات خیلی ساده یعنی پولی که دولت طبق قانون از درآمد، دارایی یا فعالیت‌های اقتصادی مردم و شرکت‌ها می‌گیرد. این تعریف، برگرفته از مفهوم قرارداد اجتماعی است که در آن شهروندان بخشی از منابع خود را در اختیار دولت قرار می‌دهند تا دولت بتواند خدمات عمومی و امنیت را فراهم کند. (برای مطالعه بیشتر در زمینه فلسفه مالیات، می‌توانید به آثار کلاسیک اقتصاد سیاسی مانند “ثروت ملل” آدام اسمیت یا نظریات اقتصاددانان مالیه عمومی مراجعه کنید). این پول، خرج اصلی دولت برای هزینه‌های عمومی و ارائه خدمات به ما شهروندان است. تصور کنید بودجه ساخت مدارس، بیمارستان‌ها، جاده‌ها، تامین امنیت مرزها و پرداخت حقوق معلمان و پرستاران از کجا می‌آید؟ بخش قابل توجهی از آن همین مالیات‌هاست.

در ادبیات مالیه عمومی، مالیات به عنوان یک انتقال منابع اجباری و بلاعوض از بخش خصوصی به بخش عمومی تعریف می‌شود که هدف اصلی آن تأمین مالی کالاهای عمومی (Public Goods) است که بخش خصوصی انگیزه‌ای برای تولید آن‌ها ندارد یا نمی‌تواند به صورت بهینه ارائه دهد (مانند دفاع ملی یا اجرای عدالت).

پرداخت مالیات یک وظیفه قانونی است و اگر کسی آن را انجام ندهد، ممکن است با جریمه و مجازات روبرو شود. این جرائم صرفاً مالی نیستند و می‌توانند شامل محدودیت‌های اجتماعی و اقتصادی نیز باشند که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

به طور مثال عدم پرداخت مالیات قطعی شده می‌تواند منجر به عدم صدور یا تمدید کارت بازرگانی، عدم امکان ثبت شرکت جدید، یا محدودیت در دریافت تسهیلات بانکی شود.

 

اهداف دریافت مالیات (تامین مخارج دولت، توزیع درآمد و…)

گرفتن مالیات فقط برای پر کردن خزانه دولت نیست و هدف‌های مهم‌تری دارد:

• تأمین بودجه برای خدمات عمومی: همانطور که اشاره شد، مالیات منبع اصلی تامین مالی خدماتی مثل آموزش رایگان یا کم‌هزینه، بهداشت عمومی (مانند برنامه‌های واکسیناسیون و بیمه‌های درمانی پایه)، امنیت داخلی و خارجی، و توسعه زیرساخت‌ها (جاده، پل، شبکه برق و آب، اینترنت) است. به عنوان مثال، عوارض دریافتی در بزرگراه‌ها یا مالیات بر سوخت، مستقیماً به نگهداری و توسعه شبکه حمل‌ونقل کمک می‌کند.
  سهم مالیات در بودجه عمومی کشور در سال‌های مختلف متفاوت است و یکی از شاخص‌های سلامت اقتصادی، افزایش این سهم نسبت به درآمدهای نفتی است که نشان‌دهنده اتکای کمتر به منابع ناپایدار و تقویت اقتصاد داخلی است.
• کمک به توزیع عادلانه‌تر درآمد و کم کردن نابرابری‌ها: از طریق سیستم مالیات‌های پلکانی (Progressive Taxation) بر درآمد، افرادی که درآمد بیشتری دارند، درصد بیشتری مالیات می‌پردازند.
  در سیستم پلکانی (ماده ۱۳۱ ق.م.م برای اشخاص حقیقی)، درآمد به بازه‌های مختلف تقسیم می‌شود و هر بازه نرخ مالیاتی خود را دارد. مثلاً درآمد تا یک سقف معاف، بازه بعدی ۱۰٪، بازه بعدی ۱۵٪ و الی آخر. این باعث می‌شود متوسط نرخ مالیات پرداختی با افزایش درآمد، بالا برود.
  این درآمد سپس می‌تواند از طریق یارانه‌ها، خدمات حمایتی یا بیمه‌های اجتماعی به اقشار کم‌درآمدتر بازگردانده شود. این یکی از ابزارهای اصلی دولت‌ها برای کاهش شکاف طبقاتی است، هرچند میزان موفقیت آن همواره محل بحث کارشناسان اقتصادی است.
• تنظیم فعالیت‌های اقتصادی (سیاست‌گذاری مالی): دولت می‌تواند با استفاده از ابزارهای مالیاتی، فعالیت‌های خاصی را تشویق یا محدود کند. مثلاً، وضع مالیات سنگین بر نوشابه‌های قندی یا سیگار با هدف کاهش مصرف آن‌ها و بهبود سلامت عمومی انجام می‌شود (که به آن مالیات بر گناه یا Sin Tax هم می‌گویند). در مقابل، ارائه معافیت مالیاتی به شرکت‌های دانش‌بنیان (طبق قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان) یا سرمایه‌گذاری در مناطق کمتر توسعه‌یافته (ماده ۱۳۲ ق.م.م)، با هدف تشویق نوآوری و توسعه متوازن صورت می‌گیرد.
  وضع مالیات بر عایدی سرمایه (Capital Gains Tax) که در برخی کشورها وجود دارد (و در ایران نیز بحث‌هایی برای اجرای آن مطرح است)، با هدف کنترل سوداگری در بازارهایی مانند مسکن و ارز انجام می‌شود.
• کمک به ثبات اقتصادی کشور: مالیات می‌تواند به عنوان یک ابزار ضدچرخه‌ای (Counter-cyclical) عمل کند. در دوران رونق، مالیات‌ها به طور خودکار افزایش می‌یابند (چون درآمدها بیشتر است) و جلوی داغ شدن بیش از حد اقتصاد را می‌گیرند و در دوران رکود، کاهش درآمدها منجر به کاهش مالیات پرداختی شده و به حفظ قدرت خرید کمک می‌کند. البته اثربخشی این سازوکار به طراحی دقیق سیستم مالیاتی و همچنین سرعت عمل دولت در اجرای سیاست‌های مالی انبساطی یا انقباضی بستگی دارد.

 

 

مودی مالیاتی کیست؟ (تعریف اشخاص مشمول پرداخت مالیات)

در زبان مالیاتی، به کسی که قانوناً باید مالیات بدهد، «مودی مالیاتی» (Taxpayer) می‌گویند.
نکته لغوی: کلمه “مودی” از ریشه “اداء کردن” به معنی پرداخت‌کننده یا انجام‌دهنده تکلیف است.
شناخت دقیق مودیان، قدم اول برای اجرای درست قوانین مالیاتی است. شاید شما هم بدون اینکه بدانید، در دسته‌بندی مودیان قرار بگیرید!

تعریف قانونی مودی مالیاتی

طبق ماده ۱ قانون مالیات‌های مستقیم ایران (ق.م.م)، “هر شخص حقیقی یا حقوقی نسبت به درآمدهایی که در ایران یا از ایران تحصیل می‌نماید مشمول پرداخت مالیات می‌باشد.” این تعریف بسیار کلی است و به این معنی است که:

1. ملیت مهم نیست: هم ایرانیان و هم خارجیانی که در ایران درآمد کسب می‌کنند، مشمولند.
   مثال: یک مهندس خارجی که در پروژه‌ای در ایران کار می‌کند یا یک شرکت خارجی که در ایران شعبه دارد.
2. محل کسب درآمد مهم است: درآمد باید در ایران یا از ایران (مثلاً درآمد حاصل از صادرات کالا از ایران، ارائه خدمات مشاوره‌ای از ایران به خارج، یا واگذاری دانش فنی یا علائم تجاری ایرانی به طرف خارجی) تحصیل شده باشد.
   توضیح فنی: مفهوم “تحصیل درآمد از ایران” شامل مواردی مانند دریافت بهره از وام‌های پرداختی به اشخاص مقیم ایران یا درآمدهای حاصل از واگذاری امتیازات و حقوق در ایران نیز می‌شود.
3. نوع شخص مهم نیست: هم افراد (حقیقی / Natural Persons) و هم شرکت‌ها و سازمان‌ها (حقوقی / Legal Persons) را شامل می‌شود.

این تعریف کلی، افراد و فعالیت‌های زیادی را شامل می‌شود که در ادامه آن‌ها را دسته‌بندی می‌کنیم. پس اگر فریلنسری هستید که برای کارفرمای خارجی کار می‌کنید و درآمدتان به حساب ایرانی‌تان واریز می‌شود، یا شرکتی دارید که در خارج شعبه دارد (و درآمد آن شعبه طبق قوانین ایران مشمول مالیات است)، احتمالاً شما هم مودی مالیاتی محسوب می‌شوید.
نکته مهم: برای جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف (هم در ایران و هم در کشور دیگر)، ایران با برخی کشورها موافقت‌نامه‌های اجتناب از اخذ مالیات مضاعف امضا کرده است که شرایط خاص خود را دارند.

 

دسته‌بندی کلی مشمولین پرداخت مالیات در ایران

قانون، مودیان مالیاتی را به دو گروه اصلی تقسیم کرده که هر کدام ویژگی‌ها و وظایف مالیاتی خودشان را دارند:

۱. اشخاص حقیقی (Individuals / Natural Persons)

منظور همان افراد عادی جامعه است. هر کسی که به نوعی درآمد دارد (از شغل، اجاره، سود سهام غیربورسی، جایزه و…) یا دارایی‌اش (مانند ارث) مشمول مالیات می‌شود، می‌تواند در این گروه باشد. حتی اگر دانشجو هستید و کار پاره‌وقت دارید، یا خانه‌دار هستید و از طریق فروش صنایع دستی یا آموزش آنلاین درآمد کسب می‌کنید، ممکن است در شرایطی مشمول مالیات شوید (البته معمولاً درآمدهای پایین‌تر از سقف معافیت سالانه موضوع ماده ۱۰۱ ق.م.م برای مشاغل یا ماده ۸۴ ق.م.م برای حقوق هستند).

۲. اشخاص حقوقی (Legal Persons / Juridical Persons)

این گروه شامل شرکت‌ها، موسسات، سازمان‌ها و نهادهایی است که قانون برایشان شخصیتی مستقل از صاحبان یا اعضایشان در نظر گرفته. این شخصیت مستقل به این معنی است که شرکت خودش طرف حساب مالیاتی است، نه لزوماً سهامدارانش (هرچند سود سهامداران هم ممکن است جداگانه مشمول مالیات بر درآمد اتفاقی یا مالیات بر عایدی سرمایه در صورت تصویب قانون شود).
توضیح حقوقی: این شخصیت حقوقی مستقل باعث می‌شود دارایی‌ها و بدهی‌های شرکت از دارایی‌ها و بدهی‌های صاحبان آن جدا باشد. شرکت می‌تواند به نام خود قرارداد ببندد، مالک دارایی شود و طرف دعوی قرار گیرد.
این‌ها هم معمولاً باید برای درآمدشان (سود فعالیت) مالیات بدهند.

 

 

اشخاص حقیقی مشمول مالیات چه کسانی هستند؟

دامنه شمول مالیات برای افراد گسترده است و درآمدهای مختلفی را پوشش می‌دهد. مهم‌ترین گروه‌هایی که باید مالیات بدهند این‌ها هستند:

صاحبان مشاغل (بر اساس گروه‌بندی مشاغل مالیاتی)

هر کسی که به تنهایی یا با شریک، کسب‌وکاری دارد یا حرفه‌ای را دنبال می‌کند و از این راه درآمد کسب می‌کند، باید مالیات بر درآمد مشاغل (طبق باب سوم ق.م.م، مواد ۹۳ به بعد) بدهد. فرقی نمی‌کند صاحب مغازه باشد، پزشک، وکیل، مهندس، هنرمند، صنعتگر، کشاورز (اگر معاف نباشد – معافیت کشاورزی در ماده ۸۱ ق.م.م آمده است)، فریلنسر و فعال دیجیتال (اینفلوئنسر، یوتیوبر، طراح سایت ، توسعه‌دهنده اپلیکیشن، فعال در حوزه تجارت الکترونیک)، راننده تاکسی اینترنتی، یا هر شغل آزاد دیگری. نکته مهم: حتی اگر کسب‌وکار شما ثبت رسمی نشده باشد (مثلاً فعالیت در شبکه‌های اجتماعی یا فروش خانگی)، اما درآمدزا باشد، باز هم مشمول مالیات هستید و سازمان امور مالیاتی می‌تواند از طریق تراکنش‌های بانکی یا سایر روش‌ها، درآمد شما را شناسایی کند. سازمان مالیاتی این افراد را بر اساس حجم و نوع فعالیتشان (معمولاً بر اساس فروش کالا و خدمات یا درآمد ابرازی سال قبل یا آخرین درآمد قطعی شده) به سه گروه تقسیم کرده تا انجام وظایفشان (مانند نگهداری دفاتر و اسناد) متناسب با توانایی‌شان باشد:

گروه اول مشاغل مالیاتی

این گروه معمولاً شامل کسب‌وکارهایی با حجم فعالیت بالا می‌شود. معیار دقیق گروه‌بندی هر سال در بخشنامه‌های سازمان امور مالیاتی اعلام می‌شود، اما به طور کلی شامل واردکنندگان، صادرکنندگان، صاحبان کارخانه‌ها، بیمارستان‌ها، هتل‌های چند ستاره، صرافی‌ها و فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای و همچنین افرادی که مجموع فروش کالا و خدمات یا درآمد سال قبل آن‌ها از حد مشخصی (مثلاً در آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ ق.م.م برای عملکرد سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۵۰ میلیارد ریال) بیشتر باشد، می‌شود. (منبع: آخرین آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ ق.م.م و اصلاحات بعدی آن). آن‌ها مکلف به نگهداری دفاتر روزنامه و کل پلمب شده و ارائه صورت‌های مالی (ترازنامه و صورت سود و زیان) و در برخی موارد، ارائه صورت‌های مالی حسابرسی شده (در صورت لزوم طبق اعلام سازمان امور مالیاتی) هستند. این گروه پیچیده‌ترین تکالیف مالیاتی را دارند.

گروه دوم مشاغل مالیاتی

این گروه کسب‌وکارهایی با حجم فعالیت متوسط را در بر می‌گیرد. معمولاً افرادی که درآمد یا فروش سال قبلشان بین یک حد پایین‌تر (مثلاً برای عملکرد سال ۱۴۰۲، بیش از ۵۰ میلیارد ریال) و حد بالاتر گروه اول (تا ۱۵۰ میلیارد ریال) باشد، در این دسته قرار می‌گیرند. وظایفشان ساده‌تر از گروه اول است، مثلاً باید اسناد درآمد و هزینه را به تفکیک نگهداری کنند و صورت خلاصه درآمد و هزینه ماهانه و سالانه را در فرمت‌های تعیین شده توسط سازمان ارائه دهند. مثال: یک رستوران متوسط، یک کلینیک تخصصی کوچک، یک کارگاه تولیدی متوسط.

گروه سوم مشاغل مالیاتی

این گروه شامل کسب‌وکارهای کوچک‌تر است. کسانی که در گروه‌های اول و دوم قرار نمی‌گیرند، جزو این گروه هستند (یعنی فروش یا درآمد سال قبل آن‌ها تا ۵۰ میلیارد ریال برای عملکرد ۱۴۰۲ بوده است). این شامل اکثر مغازه‌های کوچک، آرایشگاه‌ها، تعمیرکاران، فریلنسرها و مشاغل خانگی می‌شود. تکالیف آن‌ها خیلی ساده‌تر است و عمدتاً بر اساس نگهداری اسناد درآمدی و ارائه خلاصه درآمد و هزینه سالانه مالیات می‌دهند. برای این گروه، گاهی امکان استفاده از مالیات مقطوع (توافق با اداره مالیات بر اساس فرم تبصره ماده ۱۰۰ ق.م.م) هم وجود دارد که فرآیند را ساده‌تر می‌کند، اما ممکن است همیشه به نفع مودی نباشد (مثلاً اگر هزینه‌های واقعی مودی بالا باشد و سود واقعی او کمتر از سود محاسبه شده در فرم تبصره ۱۰۰ باشد، پرداخت مالیات بر اساس اظهارنامه عادی می‌تواند کمتر باشد). استفاده از این تبصره اختیاری است و شرایط آن هر سال اعلام می‌شود.

سوال پرتکرار: از کجا بفهمم در کدام گروه شغلی قرار دارم؟
پاسخ: معیار اصلی، میزان فروش کالا و خدمات یا درآمد شما در سال قبل است (برای تعیین گروه سال جاری). بهترین راه، مراجعه به آخرین آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۵ ق.م.م و بخشنامه‌های مرتبط است که در سایت سازمان امور مالیاتی کشور (intamedia.ir) منتشر می‌شود. همچنین می‌توانید از مشاوران مالیاتی کمک بگیرید یا از طریق سامانه مودیان، گروه خود را استعلام کنید.

 

 

حقوق‌بگیران (کارمندان و کارگران بخش دولتی و خصوصی)

کسانی که برای دیگران (چه فرد، چه شرکت، چه نهاد دولتی) کار می‌کنند و در ازای کارشان حقوق و مزایا (اعم از نقدی و غیرنقدی مستمر مانند حق مسکن، حق اولاد مشمول مالیات، و…) می‌گیرند، باید مالیات بر درآمد حقوق (طبق مواد ۸۲ تا ۹۲ ق.م.م) بپردازند.

مالیات حقوق به چه کسانی تعلق می‌گیرد؟

این مالیات شامل همه کارمندان و کارگران بخش دولتی، عمومی و خصوصی می‌شود که مجموع حقوق و مزایای مشمول مالیات ماهانه‌شان از سقف معافیت ماهانه (که هر سال در قانون بودجه کل کشور مشخص می‌شود – موضوع ماده ۸۴ ق.م.م) بیشتر باشد. برای مثال، در قانون بودجه سال ۱۴۰۳، سقف معافیت ماهانه ۱۲ میلیون تومان (معادل ۱۴۴ میلیون تومان سالانه) تعیین شده است. (منبع: قانون بودجه سال ۱۴۰۳ کل کشور، بند (ث) تبصره ۱۵).
نکته: برخی پرداخت‌ها به کارمندان مانند هزینه سفر و فوق‌العاده ماموریت (مرتبط با شغل)، عیدی سالانه (تا سقف معافیت ماده ۹۱ ق.م.م)، سنوات پایان خدمت، هزینه‌های درمان پرداختی توسط کارفرما، و مزایای غیرنقدی تا سقف معین، از مالیات حقوق معاف هستند (ماده ۹۱ ق.م.م).

نحوه کلی محاسبه مالیات حقوق

معمولاً خودِ کارفرما (پرداخت‌کننده حقوق) وظیفه دارد مالیات را طبق نرخ‌های پلکانی و تصاعدی قانون (ماده ۸۵ ق.م.م)، ماهانه محاسبه کند، از حقوق کارمند یا کارگر کسر کند (مالیات تکلیفی – Withholding Tax) و تا پایان ماه بعد به حساب سازمان امور مالیاتی واریز نماید و لیست مالیات حقوق را نیز ارسال کند. نرخ‌ها پلکانی است، یعنی هرچه درآمد بالاتر رود، نرخ مالیات برای بخش مازاد درآمد بیشتر می‌شود. (مثلاً در سال ۱۴۰۳، مازاد بر ۱۲ میلیون تومان تا ۱۶.۸ میلیون تومان با نرخ ۱۰٪، مازاد بر ۱۶.۸ تا ۲۷.۶ میلیون با نرخ ۱۵٪، مازاد بر ۲۷.۶ تا ۴۰.۸ میلیون با نرخ ۲۰٪ و مازاد بر ۴۰.۸ میلیون تومان با نرخ ۳۰٪ مشمول مالیات است). بخشی از حقوق سالانه معاف از مالیات است که مقدارش هر سال اعلام می‌شود. کارمندان معمولاً نیاز به ارائه اظهارنامه جداگانه برای درآمد حقوق خود ندارند، مگر اینکه منابع درآمدی دیگری مانند درآمد مشاغل یا اجاره داشته باشند یا از چند منبع حقوق دریافت کنند که مجموع آن‌ها از سقف معافیت بیشتر شود و کارفرماها از آن مطلع نباشند. تجربه شخصی: حتماً فیش حقوقی خود را بررسی کنید و از کسر صحیح مالیات و اعمال معافیت سالانه مطمئن شوید. گاهی اشتباهات محاسباتی رخ می‌دهد یا برخی مزایای معاف، به اشتباه مشمول مالیات می‌شوند.

صاحبان املاک و مستغلات (مالیات بر درآمد اجاره، مالیات بر فروش، مالیات بر خانه‌های خالی)

درآمدی که از واگذاری حقوق نسبت به املاک (مانند اجاره دادن) یا فروش ملک به دست می‌آید هم مشمول مالیات است.

مالیات املاک و مستغلات به چه کسانی تعلق می گیرد؟

• مالیات بر درآمد اجاره (ماده ۵۳ ق.م.م): صاحب‌خانه‌هایی (اشخاص حقیقی یا حقوقی) که ملک مسکونی، تجاری یا اداری خود را اجاره می‌دهند، باید مالیات بر درآمد اجاره بپردازند. نحوه محاسبه: معمولاً ۷۵٪ از کل مبلغ اجاره‌بهای سالانه (اعم از نقدی و غیرنقدی مانند ارزش اثاثیه یا تعهدات مستاجر که به نفع موجر است، پس از کسر ۲۵٪ بابت هزینه‌ها، استهلاک و تعهدات مالک نسبت به مورد اجاره) مشمول مالیات می‌شود و نرخ آن برای اشخاص حقیقی طبق ماده ۱۳۱ ق.م.م (نرخ مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی: پلکانی ۱۰٪، ۱۵٪، ۲۰٪، ۲۵٪) و برای اشخاص حقوقی طبق ماده ۱۰۵ ق.م.م (۲۵٪ سود) محاسبه می‌گردد.
  نکته: اگر موجر، ملک را رهن کامل داده باشد (اجاره‌بهای نقدی صفر)، درآمد مشمول مالیات اجاره بر اساس جدول املاک مشابه (که توسط سازمان امور مالیاتی تعیین می‌شود) محاسبه خواهد شد (ماده ۵۴ ق.م.م).
  سوال: اگر ملکم خالی باشد یا خودم استفاده کنم، باز هم مالیات اجاره دارد؟
  پاسخ: خیر، مالیات بر درآمد اجاره (ماده ۵۳) فقط به املاک اجاره داده شده تعلق می‌گیرد. اما…
• مالیات بر خانه‌های خالی (ماده ۵۴ مکرر ق.م.م): طبق قانون جدیدتر (اصلاحات ۱۳۹۹)، واحدهای مسکونی واقع در شهرهای بالای یکصدهزار نفر جمعیت که بیش از ۱۲۰ روز در سال (بر اساس اطلاعات سامانه ملی املاک و اسکان کشور amlak.mrud.ir) خالی از سکنه باشند و توسط مالک یا بهره‌بردار در سامانه مذکور ثبت نشده یا به عنوان خالی معرفی شده باشند، مشمول مالیاتی تصاعدی می‌شوند.
  نرخ‌ها: مالیات سال اول معادل ۶ برابر مالیات اجاره، سال دوم ۱۲ برابر و سال سوم به بعد ۱۸ برابر مالیات اجاره آن واحد است.
  هدف این قانون، مقابله با احتکار مسکن و تشویق به عرضه آن است. (منبع: قانون اصلاح موادی از قانون مالیات‌های مستقیم مصوب ۱۳۹۹ و آیین‌نامه‌های اجرایی آن).
  تکلیف: کلیه سرپرستان خانوار (مالک و مستاجر) مکلف به ثبت اطلاعات سکونتی خود در سامانه املاک و اسکان هستند.
• مالیات نقل و انتقال ملک (ماده ۵۹ ق.م.م): هنگام فروش قطعی ملک یا واگذاری حق واگذاری محل (سرقفلی)، فروشنده موظف به پرداخت مالیات نقل و انتقال است. نرخ آن برای فروش ملک (عرصه و اعیان)، ۵٪ ارزش معاملاتی ملک (که معمولاً توسط کمیسیون تقویم املاک موضوع ماده ۶۴ ق.م.م تعیین و از قیمت واقعی بازار پایین‌تر است) و برای واگذاری حق واگذاری محل (سرقفلی) به نرخ ۲٪ وجوه دریافتی است. این مالیات معمولاً در دفتر اسناد رسمی و قبل از انتقال سند، محاسبه و از طریق سامانه پرداخت می‌شود و گواهی آن (موضوع ماده ۱۸۷ ق.م.م) برای تنظیم سند الزامی است.
  نکته: ساخت و فروش املاک توسط سازندگان (اشخاص حقیقی یا حقوقی) علاوه بر مالیات نقل و انتقال، ممکن است مشمول مالیات بر درآمد ناشی از ساخت و فروش نیز باشد (اولین فروش ساختمان‌های نوساز طبق ماده ۷۷ ق.م.م).

 

درآمدهای اتفاقی (جوایز و…)

درآمدهایی که دائمی نیستند و به طور اتفاقی یا بلاعوض به دست می‌آیند هم ممکن است مشمول مالیات شوند (طبق مواد ۱۱۹ تا ۱۲۸ ق.م.م).

مشمولین مالیات بر درآمد اتفاقی چه کسانی هستند؟

طبق ماده ۱۱۹ ق.م.م، درآمدهای نقدی و غیرنقدی که یک نفر به صورت رایگان (بلاعوض)، از طریق معاملات خاص (محاباتی، یعنی معامله‌ای که ارزش یکی از عوضین به مراتب کمتر از دیگری باشد و تفاوت قیمت مشمول مالیات می‌شود)، به عنوان جایزه یا هر نوع درآمد اتفاقی دیگر به دست می‌آورد، مشمول مالیات اتفاقی است. مثال: برنده شدن در قرعه‌کشی‌های بزرگ بانک‌ها یا مسابقات (به جز موارد معاف مانند جوایز دولتی برای تشویق صادرات یا تولید)، دریافت هبه (بخشش) قابل توجه از فردی غیر از بستگان درجه یک (پدر، مادر، فرزند، همسر، اجداد، نوادگان – که طبق ماده ۱۴۴ ق.م.م معاف است). نرخ این مالیات نیز طبق ماده ۱۳۱ ق.م.م (نرخ مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی: پلکانی ۱۰٪ تا ۲۵٪) محاسبه می‌شود.
تکلیف: دریافت‌کننده این درآمدها مکلف است تا پایان اردیبهشت ماه سال بعد، اظهارنامه مالیاتی مربوطه را تسلیم و مالیات متعلقه را پرداخت نماید (ماده ۱۲۶ ق.م.م).
البته استثناهایی مثل جوایز علمی یا کمک‌هزینه درمان (که در بخش معافیت‌ها می‌آید) وجود دارد.

سایر درآمدهای اشخاص حقیقی

علاوه بر این موارد، هر منبع درآمد دیگری که افراد حقیقی دارند و قانون برایش معافیت خاصی در نظر نگرفته، ممکن است مشمول مالیات باشد. مثلاً سود حاصل از فروش سهام در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران طبق بند ۱۷ ماده ۱۴۳ مکرر ق.م.م فعلاً معاف از مالیات است، اما سود حاصل از فروش سهام شرکت‌های غیربورسی (که مشمول مالیات نقل و انتقال سهام به نرخ ۴٪ طبق ماده ۱۴۳ ق.م.م است) یا سود حاصل از برخی فعالیت‌های اینترنتی خاص که ماهیت شغلی دارند (مانند فروش کالا یا خدمات) ممکن است مشمول مالیات بر درآمد مشاغل یا سایر منابع شود.
درآمد حاصل از بهره سپرده‌های بانکی در ایران برای اشخاص حقیقی معاف است (بند ۲ ماده ۱۴۵ ق.م.م)، اما درآمد حاصل از اوراق مشارکت (به جز موارد معاف مصرح قانونی) مشمول مالیات است.

اشخاص حقوقی مشمول مالیات کدامند؟

تقریباً تمام شرکت‌ها و موسساتی که با هدف کسب سود (انتفاعی) تشکیل شده‌اند، باید مالیات بدهند.

تعریف اشخاص حقوقی در قانون مالیات‌ها

طبق ماده ۱ ق.م.م، همه اشخاص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهای تحصیل شده در ایران و خارج از ایران و اشخاص حقوقی خارجی (و موسسات مقیم خارج از ایران) نسبت به درآمدهای تحصیل شده در ایران یا از ایران (از جمله واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود)، مشمول مالیات هستند. این یعنی دامنه شمول برای شرکت‌های ایرانی بسیار وسیع است.

انواع شرکت‌های تجاری (سهامی خاص، سهامی عام، با مسئولیت محدود و…)

همه شرکت‌هایی که طبق قانون تجارت ایران (مصوب ۱۳۱۱ و اصلاحات بعدی) ثبت شده‌اند، مشمول مالیات بر درآمد هستند. این شامل:

• شرکت‌های سهامی (عام و خاص)
• شرکت با مسئولیت محدود
• شرکت تضامنی
• شرکت نسبی
• شرکت مختلط سهامی
• شرکت مختلط غیرسهامی
• شرکت‌های تعاونی (تولیدی و مصرف، به جز موارد معاف مانند تعاونی‌های روستایی، عشایری و…)

به طور مثال یک شرکت نرم‌افزاری (سهامی خاص)، یک کارخانه تولیدی (سهامی عام)، یک فروشگاه اینترنتی ثبت شده (با مسئولیت محدود)، همگی مشمول پرداخت مالیات بر درآمد (سود) خود هستند.

موسسات انتفاعی غیرتجاری

موسساتی که هدفشان سودآوری است ولی طبق قانون تجارت، شرکت تجاری محسوب نمی‌شوند (مثل بعضی موسسات خدماتی، مشاوره‌ای، آموزشی یا فرهنگی-هنری انتفاعی) هم برای درآمدشان باید مالیات بدهند. نکته کلیدی تمایز، هدف “انتفاعی” بودن است.

شعب و نمایندگی‌های شرکت‌های خارجی در ایران

شعب و نمایندگی‌های شرکت‌ها و موسسات خارجی که در ایران فعال هستند، برای درآمدی که از فعالیتشان در ایران (یا از ایران) به دست می‌آورند، مشمول مالیات می‌شوند. این شامل شرکت‌های پیمانکاری خارجی، دفاتر فروش، یا مراکز خدماتی آن‌ها در ایران می‌شود.

نحوه کلی محاسبه مالیات اشخاص حقوقی (نرخ مالیات بر درآمد شرکت‌ها)

مالیات شرکت‌ها و موسسات معمولاً بر اساس سود خالص مشمول مالیات فعالیتشان محاسبه می‌شود.

ماده 105 قانون مالیات‌های مستقیم

طبق ماده ۱۰۵ ق.م.م، “جمع درآمد شرکت‌ها و درآمد ناشی از فعالیت‌های انتفاعی سایر اشخاص حقوقی از منابع مختلف در ایران یا خارج از ایران، پس از وضع زیان‌های حاصل از منابع غیرمعاف و کسر معافیت‌های مقرر به استثنای مواردی که طبق مقررات این قانون دارای نرخ جداگانه‌ای می‌باشد، مشمول مالیات به نرخ بیست و پنج درصد (۲۵%) خواهند بود.”
تحلیل تخصصی: این نرخ ۲۵٪ به سود مشمول مالیات تعلق می‌گیرد، نه به کل فروش. سود مشمول مالیات از طریق کسر هزینه‌های قابل قبول مالیاتی (که در ماده ۱۴۷ و ۱۴۸ ق.م.م مشخص شده‌اند) و استهلاکات قانونی از درآمد ناخالص به دست می‌آید. بنابراین، داشتن سیستم حسابداری دقیق و آشنایی با هزینه‌های قابل قبول، نقش حیاتی در تعیین مالیات پرداختی شرکت دارد. البته ممکن است برای بعضی فعالیت‌ها (مانند فعالیت‌های تولیدی و معدنی خاص) یا مناطق خاص (مانند مناطق آزاد تجاری در شرایط خاص)، نرخ‌های متفاوتی یا معافیت‌هایی وجود داشته باشد. مطالعه موردی: شرکتی که سود حسابداری بالایی دارد اما هزینه‌های قابل قبول مالیاتی زیادی (مثل هزینه‌های تحقیق و توسعه یا استهلاک ماشین‌آلات جدید) داشته باشد، ممکن است مالیات کمتری نسبت به شرکتی با سود حسابداری مشابه اما هزینه‌های غیرقابل قبول بیشتر، بپردازد.

 

انواع اصلی مالیات‌ها و مشمولین آن‌ها

مالیات‌ها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: مستقیم و غیرمستقیم. هر کدام زیرشاخه‌ها و مشمولین خودشان را دارند:

مالیات‌های مستقیم (Direct Taxes)

این مالیات‌ها مستقیم از درآمد یا دارایی افراد و شرکت‌ها گرفته می‌شود و بار مالیاتی آن معمولاً قابل انتقال به دیگری نیست (یا انتقال آن دشوار است). مودی مستقیماً آن را به دولت پرداخت می‌کند.

مالیات بر درآمد (Income Tax)

مهم‌ترین نوع مالیات مستقیم همین مالیات بر درآمد است که قبلاً به تفصیل در مورد مشمولین آن (حقوق‌بگیران، صاحبان مشاغل، درآمد املاک، درآمدهای اتفاقی و درآمد اشخاص حقوقی) توضیح دادیم. این مالیات به دلیل ارتباط مستقیم با توانایی پرداخت افراد، یکی از عادلانه‌ترین انواع مالیات محسوب می‌شود (البته اگر درست طراحی و اجرا شود).

مالیات بر دارایی (Wealth Tax / Property Tax)

این مالیات روی ارزش دارایی‌ها (ثروت انباشته) بسته می‌شود، نه بر جریان درآمد. مهم‌ترین‌هایش در ایران این‌ها هستند:

1. مالیات بر ارث (Inheritance Tax): ورثه باید برای اموال و دارایی‌های منقول و غیرمنقول باقی‌مانده از فرد فوت‌شده (پس از کسر هزینه‌های کفن و دفن، واجبات مالی و عبادی و بدهی‌های متوفی) این مالیات را بپردازند (ماده ۱۷ ق.م.م و بعد). نرخ مالیات بر ارث بسته به طبقه وراث (طبقه اول: والدین، فرزندان، همسر؛ طبقه دوم: اجداد، برادر، خواهر و اولادشان؛ طبقه سوم: عمو، عمه، دایی، خاله و اولادشان) و نوع دارایی (سپرده بانکی، سهام، ملک، وسیله نقلیه و…) متفاوت است. (منبع: جدول نرخ‌های ماده ۱۷ ق.م.م). مثال عملی: مالیات بر ارث برای یک آپارتمان مسکونی برای ورثه طبقه اول، کمتر از همان آپارتمان برای ورثه طبقه سوم است.
2. حق تمبر (Stamp Duty): برای رسمی شدن، اعتباربخشی یا صدور بعضی اسناد، مدارک و اوراق، مبلغی تحت عنوان حق تمبر دریافت می‌شود (مواد ۴۴ تا ۵۱ ق.م.م). مثال‌های رایج: صدور یا افزایش سرمایه در برگه سهام شرکت‌ها، صدور اسناد تجاری مانند سفته و برات، صدور پروانه کسب، گواهینامه‌های رانندگی، مدارک تحصیلی رسمی. این مالیات معمولاً مبلغ ثابتی یا درصد کمی از ارزش اسمی سند است.

 

مالیات‌های غیرمستقیم (Indirect Taxes)

این مالیات‌ها معمولاً روی قیمت کالا و خدمات وضع می‌شود و پرداخت‌کننده نهایی آن مصرف‌کننده است، هرچند وظیفه جمع‌آوری و واریز آن به حساب دولت با تولیدکننده، واردکننده یا فروشنده (عرضه‌کننده) است. به همین دلیل، این مالیات‌ها گاهی “پنهان” به نظر می‌رسند، چون در قیمت نهایی کالا لحاظ شده‌اند.

مالیات بر ارزش افزوده (VAT – Value Added Tax)

این یکی از رایج‌ترین مالیات‌های غیرمستقیم در دنیاست که در ایران نیز از سال ۱۳۸۷ اجرایی شده است. در هر مرحله از زنجیره تولید و توزیع کالا و خدمات، مالیاتی بر “ارزش افزوده” شده در آن مرحله، اخذ می‌شود.

مالیات بر ارزش افزوده به چه کالاها و خدماتی تعلق می‌گیرد؟

اصل بر شمولیت است: طبق قانون مالیات بر ارزش افزوده (آخرین نسخه مصوب ۱۴۰۰)، عرضه همه کالاها و خدمات در ایران و همچنین واردات و صادرات آن‌ها مشمول این قانون است، مگر آن‌هایی که قانون صراحتاً معاف کرده است.

معافیت‌های مهم شامل: محصولات کشاورزی فرآوری نشده، دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و نوغان؛ انواع کود و سم؛ بذر و نهال؛ آرد، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات و سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیرخشک مخصوص تغذیه کودکان (کالاهای اساسی سبد خانوار)؛ کتاب و مطبوعات؛ خدمات درمانی و توانبخشی؛ خدمات آموزشی دارای مجوز؛ خدمات حمل و نقل عمومی؛ خدمات بانکی و اعتباری؛ فرش دستباف و… (منبع: ماده ۹ قانون مالیات بر ارزش افزوده مصوب ۱۴۰۰). مودیان این مالیات، تمام فعالان اقتصادی (تولیدکنندگان، واردکنندگان، ارائه‌دهندگان خدمات، عمده‌فروشان، خرده‌فروشان) هستند که کالا یا خدمت مشمول را عرضه می‌کنند و باید در سامانه مربوطه ثبت‌نام کرده و صورتحساب الکترونیکی صادر کنند.

نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده در حال حاضر (سال ۱۴۰۳) ۹٪ است، که شامل ۶٪ مالیات و ۳٪ عوارض می‌شود (ممکن است برای برخی کالاهای خاص مانند کالاهای سلامت‌محور یا نوشابه‌های گازدار متفاوت باشد). تجربه عملی: کسب‌وکارها مالیات ارزش افزوده‌ای که از مشتریان دریافت می‌کنند را پس از کسر مالیات ارزش افزوده‌ای که خودشان برای خرید مواد اولیه یا خدمات پرداخت کرده‌اند (اعتبار مالیاتی)، به سازمان امور مالیاتی واریز می‌کنند.

مالیات بر واردات (حقوق گمرکی – Customs Duties)

این مالیات که شامل حقوق ورودی (ترکیبی از حقوق گمرکی و سود بازرگانی) و سایر عوارض است، هنگام ورود کالا به قلمرو گمرکی کشور از واردکننده‌ها دریافت می‌شود. نرخ آن بر اساس نوع کالا (طبقه‌بندی در کتاب مقررات صادرات و واردات بر اساس سیستم HS) و گاهی کشور مبدأ، بسیار متفاوت است. این کار هم برای دولت درآمدزاست و هم ابزاری مهم برای حمایت از تولید داخلی و تنظیم تراز تجاری کشور است. واردکنندگان کالا مشمول پرداخت آن هستند و این هزینه معمولاً به قیمت تمام شده کالا اضافه شده و در نهایت به مصرف‌کننده منتقل می‌شود.

مالیات بر مصرف کالاهای خاص (Excise Tax)

بعضی کالاهای خاص که مصرف آن‌ها اثرات خارجی منفی دارد (مانند آسیب به سلامت یا محیط زیست) یا کالاهای لوکس، ممکن است علاوه بر مالیات بر ارزش افزوده، مشمول مالیات ویژه‌ای به نام مالیات بر مصرف یا مالیات‌های خاص شوند. مثال‌های بارز در ایران: مالیات بر فروش سیگار (نرخ‌های بالا و متفاوت برای تولید داخل و وارداتی)، مالیات بر نوشابه‌های گازدار قندی، مالیات بر فروش بنزین و سایر سوخت‌ها (که بخشی از قیمت نهایی آن‌ها را تشکیل می‌دهد). هدف از این کار معمولاً کاهش مصرف این کالاها (تنظیم‌گری) یا تأمین منابع مالی برای اهداف خاص (مانند هزینه‌های بهداشتی ناشی از مصرف دخانیات یا نگهداری جاده‌ها از محل مالیات سوخت) است.

چه کسانی از پرداخت مالیات معاف هستند؟ (معافیت‌های مالیاتی مهم)

قانون برای حمایت از بعضی فعالیت‌ها، اقشار، مناطق یا نهادها، معافیت‌هایی از پرداخت مالیات در نظر گرفته است. شناخت این معافیت‌ها به همان اندازه مهم است که بدانیم چه کسانی باید مالیات بدهند. گاهی استفاده نکردن از یک معافیت قانونی به دلیل ناآگاهی، هزینه زیادی به مودی تحمیل می‌کند.

تعریف معافیت مالیاتی (Tax Exemption)

معافیت مالیاتی یعنی قانون، یک شخص (حقیقی یا حقوقی)، یک نوع درآمد خاص، یا یک فعالیت مشخص را از پرداخت تمام یا بخشی از مالیاتی که در حالت عادی به آن تعلق می‌گرفت، مستثنی کرده است. این معافیت‌ها معمولاً دائمی نیستند و ممکن است در قوانین بودجه سالانه یا اصلاحات قانونی تغییر کنند یا مشروط شوند.

اشخاص و نهادهای معاف از مالیات (بر اساس ماده 2 قانون مالیات‌های مستقیم)

ماده ۲ ق.م.م، بعضی اشخاص و نهادها را به طور کلی از پرداخت مالیات معاف کرده است، از جمله:

• وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی
• دستگاه‌هایی که بودجه‌شان را دولت تأمین می‌کند.
• شهرداری‌ها و دهیاری‌ها
• بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی که از طرف حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری مجوز معافیت دارند (با رعایت شرایط قانونی).
• اماکن مذهبی و زیارتی رسمی کشور.

درآمدهای معاف از مالیات اشخاص حقیقی

علاوه بر نهادها، بعضی از درآمدهای افراد حقیقی هم از مالیات معاف هستند:

• حقوق بازنشستگی، وظیفه، مستمری و پاداش پایان خدمت.
• هزینه‌های درمانی که کارفرما یا خود کارمند برای معالجه خودش یا افراد تحت تکفلش پرداخت می‌کند.
• جوایز علمی و پژوهشی.
• بورسیه‌های تحصیلی.
• درآمد حاصل از همه فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری، دامداری، پرورش ماهی و زنبور عسل و طیور، صیادی و ماهیگیری، نوغان‌داری، احیای مراتع و جنگل‌ها (البته این معافیت ممکن است در قوانین بودجه سالانه محدود یا مشروط شود).
• سود سپرده‌های بانکی (ریالی و ارزی) و سود اوراق مشارکت.
• معافیت‌های مربوط به حقوق (مثل معافیت پایه سالانه که هر سال تعیین می‌شود، عیدی تا سقف معین، مزایای غیرنقدی تا سقف معین).

معافیت‌های مالیاتی اشخاص حقوقی

بعضی فعالیت‌ها یا شرکت‌ها و موسسات هم از معافیت‌های خاصی بهره‌مند هستند:

• دو سال اول درآمد فعالیت‌های آموزشی و ورزشی که مجوز دارند (با شرایط خاص).
• درآمد شرکت‌های تعاونی روستایی، عشایری، کشاورزی، صیادان، کارگری، کارمندی، دانشجویان و دانش‌آموزان و اتحادیه‌های آن‌ها.
• معافیت‌های مربوط به سرمایه‌گذاری و فعالیت در مناطق کمتر توسعه‌یافته و مناطق آزاد تجاری-صنعتی (طبق قوانین خاص این مناطق).
• معافیت‌های مربوط به پذیرش و معامله کالا در بورس‌های کالایی (با شرایط خاص).

 

مالیات با نرخ صفر چیست و چه تفاوتی با معافیت دارد؟

گاهی در قوانین مالیاتی اصطلاح «مالیات با نرخ صفر» را می‌شنویم که با معافیت مالیاتی فرق دارد.

تعریف نرخ صفر مالیاتی

مالیات با نرخ صفر یعنی یک فعالیت یا درآمد خاص، مشمول مالیات هست، ولی نرخ مالیاتش صفر درصد (۰%) تعیین شده است.

مشمولین مالیات با نرخ صفر

مهم‌ترین فرقش با معافیت این است که مودیان مشمول نرخ صفر، باید تمام وظایف قانونی‌شان مثل ارائه اظهارنامه، دفاتر و اسناد را انجام دهند، در حالی که در معافیت کامل، اغلب این وظایف هم برداشته می‌شود. اگر مودی مشمول نرخ صفر وظایفش را انجام ندهد، ممکن است این امتیاز را از دست بدهد. یک مثال معروف، درآمد صادرات کالا و خدمات (به جز موارد خاص) و فعالیت‌های مرتبط با آن است که مشمول مالیات با نرخ صفر هستند.

 

وظایف اصلی مودیان مالیاتی چیست؟

وقتی کسی مودی مالیاتی شناخته می‌شود، وظایفی هم بر عهده‌اش قرار می‌گیرد که اگر انجام ندهد، ممکن است با جریمه و مشکلات قانونی روبرو شود. مهم‌ترین این وظایف این‌ها هستند:

تشکیل پرونده مالیاتی

اولین قدم برای هر مودی، ثبت‌نام در سیستم مالیاتی و تشکیل پرونده در اداره مالیات مربوطه است.

 

تسلیم اظهارنامه مالیاتی در موعد مقرر

بیشتر مودیان (به جز مواردی مثل مالیات حقوق که کارفرما کم می‌کند) باید درآمدهای خود را در فرم‌های مخصوصی به نام اظهارنامه مالیاتی، در مهلت‌های قانونی (مثلاً تا آخر خرداد برای صاحبان مشاغل و تا آخر تیر برای شرکت‌ها و موسسات) به سازمان امور مالیاتی اعلام کنند.

 

پلمب و تحریر دفاتر قانونی (برای مشمولین)

بعضی مودیان، به‌خصوص شرکت‌ها و صاحبان مشاغل گروه اول، باید دفاتر پلمب شده قانونی (روزنامه و کل) بگیرند و تمام رویدادهای مالی خود را در آن‌ها ثبت کنند.

ثبت نام در سامانه مودیان (در صورت شمول)

طبق قانون پایانه‌های فروشگاهی و سامانه مودیان، خیلی از فعالان اقتصادی باید در این سامانه ثبت‌نام کنند و صورتحساب الکترونیکی صادر کنند.

عدم پرداخت مالیات چه عواقبی دارد؟ (جرائم مالیاتی)

عدم انجام تکالیف مالیاتی یا کتمان درآمد و فرار مالیاتی، جرم محسوب شده و عواقب جدی در پی دارد. این عواقب می‌تواند شامل جرائم نقدی سنگین (که گاهی چندین برابر اصل مالیات است)، ممنوعیت از خروج از کشور، ممنوعیت از دریافت برخی خدمات و تسهیلات بانکی و دولتی، و در موارد شدیدتر، مجازات‌های کیفری باشد.

 

جمع‌بندی و توصیه‌های کاربردی

شناخت دقیق اینکه چه کسانی مکلف به پرداخت مالیات هستند، گام اول برای رعایت قوانین و جلوگیری از مشکلات آتی است. همانطور که در این مقاله تشریح شد، دامنه مشمولین مالیاتی در ایران وسیع بوده و شامل اکثر فعالان اقتصادی اعم از اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل، حقوق‌بگیران، مالکان) و اشخاص حقوقی (شرکت‌ها و موسسات) می‌شود. در عین حال، قانون‌گذار معافیت‌های مهمی را نیز برای حمایت از اقشار و فعالیت‌های خاص در نظر گرفته است.

1.  وضعیت خود را مشخص کنید: ابتدا تعیین کنید که آیا در دسته اشخاص حقیقی مشمول (صاحب شغل، حقوق‌بگیر، مالک و…) یا اشخاص حقوقی قرار می‌گیرید.
2.  با تکالیف خود آشنا شوید: بر اساس وضعیت خود، با وظایف مالیاتی‌تان مانند لزوم ثبت‌نام، مهلت ارائه اظهارنامه، نحوه محاسبه مالیات و لزوم نگهداری اسناد و مدارک آشنا شوید.
3.  از معافیت‌ها آگاه باشید: بررسی کنید که آیا شما یا فعالیت‌تان مشمول معافیت‌های قانونی یا نرخ صفر مالیاتی می‌شوید یا خیر و شرایط استفاده از آن‌ها را بدانید.
4.  شفافیت مالی داشته باشید: سعی کنید فعالیت‌های اقتصادی و درآمدهای خود را به صورت شفاف ثبت و ضبط کنید. تفکیک حساب‌های شخصی و تجاری بسیار مهم است.
5.  به‌روز باشید: قوانین و مقررات مالیاتی ممکن است تغییر کنند. سعی کنید از آخرین تغییرات از طریق منابع معتبر مطلع شوید.
6.  از مشاوره تخصصی استفاده کنید: در صورت پیچیدگی فعالیت اقتصادی یا ابهام در قوانین، حتماً از خدمات مشاوران مالیاتی و حسابداران بهین تکس استفاده کنید تا از صحت انجام تکالیف و استفاده بهینه از ظرفیت‌های قانونی اطمینان حاصل نمایید.

پرداخت مالیات، اگرچه یک تکلیف قانونی است، اما در نهایت به نفع کل جامعه و توسعه کشور خواهد بود. آگاهی از قوانین و رعایت آن‌ها، بهترین راه برای جلوگیری از جرائم و بهره‌مندی از حقوق قانونی است.

 

سوالات متداول

در اینجا به پنج پرسش رایج در مورد مشمولین مالیاتی پاسخ می‌دهیم:

1. آیا همه افراد جامعه باید مالیات بدهند؟
   خیر، همه افراد جامعه لزوماً مالیات پرداخت نمی‌کنند. پرداخت مالیات منوط به داشتن درآمد یا دارایی مشمول مالیات و عبور از آستانه‌های معافیت تعیین شده در قانون است. برای مثال، افرادی که درآمدی ندارند یا درآمد آن‌ها کمتر از حد معافیت سالانه حقوق است، مالیات بر درآمد پرداخت نمی‌کنند. همچنین بسیاری از فعالیت‌ها و نهادها از معافیت برخوردارند.
2. حداقل درآمد مشمول مالیات برای اشخاص حقیقی چقدر است؟ (اشاره به معافیت پایه سالانه)
   قانون مالیات‌های مستقیم یک سقف معافیت پایه سالانه برای درآمد حقوق و همچنین معافیت مشابهی برای صاحبان مشاغل (در صورت ارائه اظهارنامه شفاف) در نظر می‌گیرد. میزان این معافیت هر سال در قانون بودجه تعیین می‌شود و درآمدهای کمتر از این مبلغ، از پرداخت مالیات معاف هستند. برای اطلاع از مبلغ دقیق، باید به قانون بودجه همان سال مراجعه کرد.
3. تفاوت اصلی مالیات اشخاص حقیقی و حقوقی چیست؟
   تفاوت‌های متعددی وجود دارد، اما اصلی‌ترین آن‌ها عبارتند از: مبنای تشخیص شخصیت (فرد انسانی در مقابل نهاد قانونی)، نرخ مالیات (نرخ پلکانی برای درآمد اشخاص حقیقی در مقابل نرخ ثابت ۲۵٪ برای عمده درآمد اشخاص حقوقی)، نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات، تکالیف قانونی (مانند نوع دفاتر)، و برخی معافیت‌های اختصاصی برای هر دسته.
4. آیا تراکنش‌های بانکی مشمول مالیات می‌شوند؟
   صرف انجام تراکنش بانکی به خودی خود مشمول مالیات نیست. آنچه مشمول مالیات است، درآمد حاصل از فعالیت اقتصادی است که ممکن است از طریق تراکنش بانکی جابجا شود. سازمان امور مالیاتی با تفکیک حساب‌های شخصی و تجاری و بررسی تراکنش‌های حساب‌های تجاری، سعی در شناسایی درآمدهای کتمان شده دارد. تراکنش‌های حساب‌های غیرتجاری که ماهیت درآمدی نداشته باشند (مانند انتقال وجه بین اعضای خانواده یا پرداخت هزینه‌های شخصی) اصولاً نباید مبنای محاسبه مالیات قرار گیرند، اما شفاف‌سازی منشأ وجوه واریزی به حساب‌ها اهمیت دارد.
5. از کجا می‌توان اطلاعات دقیق و به‌روز قوانین مالیاتی را دریافت کرد؟
   معتبرترین منبع برای دریافت اطلاعات دقیق و به‌روز، وب‌سایت رسمی سازمان امور مالیاتی کشور (intamedia.ir) است که شامل متن قوانین، آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های اجرایی است. همچنین مطالعه متن قانون مالیات‌های مستقیم و قانون مالیات بر ارزش افزوده و آخرین اصلاحات آن‌ها ضروری است. برای موارد پیچیده، مشاوره با کارشناسان و مشاوران مالیاتی متخصص توصیه می‌شود.