اظهارنامه مشاغل چیست؟ | راهنمای کامل مالیات بر درآمد مشاغل

اداره کردن یک کسب‌وکار در دنیای امروز، چه کوچک و چه بزرگ، با چالش‌ها و الزاماتی روبروست. یکی از مهم‌ترین این تکالیف، مسائل مالیاتی است و در قلب آن، «اظهارنامه مالیاتی مشاغل» قرار دارد. شاید این عبارت در ابتدا کمی فنی یا حتی نگران‌کننده به نظر برسد، اما واقعیت این است که درک درست مفهوم، اهمیت و چگونگی تهیه و ارسال آن، فقط یک وظیفه قانونی نیست، بلکه برای بقا و رشد کسب‌وکار شما یک ضرورت استراتژیک به حساب می‌آید. اما چرا اظهارنامه مشاغل اینقدر حیاتی است؟ بی‌توجهی یا ناآگاهی در این زمینه می‌تواند به جریمه‌های سنگین مالیاتی (که طبق ماده 192 قانون مالیات‌های مستقیم، جریمه عدم تسلیم اظهارنامه برای صاحبان مشاغل گروه اول و دوم معادل 30% مالیات متعلقه و برای گروه سوم 10% مالیات متعلقه است و این جریمه غیرقابل بخشش می‌باشد)، محرومیت از معافیت‌ها و تسهیلات قانونی (مانند معافیت پایه سالانه موضوع ماده 101 قانون مالیات‌های مستقیم که یکی از مهم‌ترین مزایای قانونی برای کسب‌وکارهای کوچک است، و همچنین سایر معافیت‌های موضوعی که ممکن است به فعالیت شما تعلق گیرد ولی شرط استفاده از آن، تسلیم اظهارنامه در موعد مقرر باشد) و حتی گرفتاری‌های حقوقی و ممنوع‌الخروجی (که معمولاً در صورت بدهی‌های مالیاتی قطعی شده قابل توجه و عدم اقدام برای پرداخت یا ترتیب پرداخت آن رخ می‌دهد) منجر شود.

فراتر از صرفاً انجام تکلیف قانونی، تهیه اظهارنامه دقیق به شما کمک می‌کند تا دید شفاف‌تری نسبت به سودآوری واقعی کسب‌وکارتان پیدا کنید، نقاط ضعف و قوت مالی خود را بشناسید و تصمیمات مدیریتی آگاهانه‌تری بگیرید.

بارها شاهد بوده‌ام که صاحبان مشاغل کوچک، به دلیل تصور اشتباه مبنی بر اینکه “درآمد من کم است و نیازی به اظهارنامه نیست”، با جرایم چند میلیونی روبرو شده‌اند که می‌توانستند با یک اقدام ساده (ارسال اظهارنامه حتی با درآمد پایین یا صفر، یا استفاده از تسهیلات تبصره ماده 100 در صورت واجد شرایط بودن) از آن جلوگیری کنند. این راهنما با زبانی ساده و شفاف، شما را با تمام نکات کلیدی اظهارنامه مالیاتی مشاغل آشنا می‌کند. هدف ما این است که با اطلاعات دقیق و نگاهی باز، این وظیفه مهم را به‌درستی انجام دهید و از پیامدهای ناخوشایند آن در امان بمانید. سؤالی که شاید در ذهن شما باشد: آیا واقعاً کسب‌وکار کوچک من هم باید درگیر این مسائل شود؟ پاسخ کوتاه و قاطع، بله است. قوانین مالیاتی تقریباً همه فعالان اقتصادی را در بر می‌گیرد، اما نحوه انجام تکالیف بسته به حجم فعالیت شما متفاوت است. نکته مهم: اگرچه مبنای نظام مالیاتی خوداظهاری است، اما سازمان امور مالیاتی با استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی جامع خود (مانند اطلاعات دریافتی از بانک‌ها، گمرک، سامانه معاملات فصلی و اخیراً سامانه مودیان) اطلاعات ابرازی شما را راستی‌آزمایی می‌کند، لذا صداقت و دقت در تکمیل اظهارنامه اهمیت مضاعف دارد. همراه ما باشید تا ببینیم اظهارنامه مشاغل دقیقاً چیست و چرا ارائه به‌موقع و صحیح آن برای آینده کاری شما اینقدر مهم است.

قوانین و مقررات مالیاتی، به خصوص بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌های اجرایی، ممکن است سالانه تغییر کنند. همیشه آخرین اطلاعات را از مراجع رسمی (سازمان امور مالیاتی) دریافت کنید. این راهنما بر اساس قوانین تا سال 1403 تهیه شده است.

 

اظهارنامه مالیاتی مشاغل دقیقاً چیست؟

به زبان ساده، اظهارنامه مالیاتی مشاغل مثل یک کارنامه مالی سالانه برای صاحبان مشاغل (یعنی افراد حقیقی که به صورت مستقل فعالیت اقتصادی دارند) است. این یک سند رسمی و قانونی است که شما در آن، گزارشی صادقانه از تمام فعالیت‌های اقتصادی، درآمدها، هزینه‌های مرتبط با شغل، استهلاک دارایی‌های مورد استفاده در کسب‌وکار، سود یا زیان نهایی، معافیت‌های قابل اعمال و سایر اطلاعات مالی و هویتی مربوط به فعالیت شغلی‌تان در طول یک سال مالیاتی (که برای اشخاص حقیقی معمولاً منطبق بر سال شمسی است، یعنی از اول فروردین تا پایان اسفند) را به سازمان امور مالیاتی کشور ارائه می‌دهید. هدف اصلی‌اش چیست؟ محاسبه دقیق مالیات بر درآمد شما بر اساس قوانین و مقررات مالیاتی کشور (مشخصاً قانون مالیات‌های مستقیم (ق.م.م) و آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مرتبط با آن). شما به عنوان مودی (مالیات‌دهنده)، با پر کردن این فرم الکترونیکی در درگاه ملی خدمات الکترونیک سازمان امور مالیاتی (my.tax.gov.ir)، عملکرد مالی خود را به صورت رسمی اعلام می‌کنید.

این اطلاعات معمولاً شامل اطلاعات هویتی مودی، جزئیات کسب‌وکار (نوع فعالیت، آدرس، مجوزها)، جداول مربوط به فروش کالا یا خدمات، بهای تمام شده کالای فروش رفته (در صورت لزوم)، هزینه‌های قابل قبول مالیاتی (اجاره، حقوق، قبوض، خرید مواد اولیه و…)، استهلاکات، معافیت‌های درخواستی (مانند معافیت ماده 101)، و در نهایت محاسبه سود یا زیان مشمول مالیات و مالیات متعلقه است.

سپس سازمان امور مالیاتی بر اساس اطلاعاتی که شما داده‌اید (خوداظهاری) و سایر داده‌های موجود در پایگاه‌های اطلاعاتی خود (مانند اطلاعات تراکنش‌های بانکی ثبت شده در پرونده شما، اطلاعات خرید و فروش ثبت شده در سامانه مودیان یا معاملات فصلی، اطلاعات گمرک و…)، صحت اطلاعات ابرازی را بررسی و میزان مالیات نهایی را مشخص یا تأیید می‌کند. مبنای این سیستم، صداقت شما در اعلام درآمدها و هزینه‌های واقعی‌تان است؛ چیزی که به آن نظام خوداظهاری مالیاتی (Self-Assessment) می‌گویند. البته این اعتماد، نافی وظیفه سازمان در راستی‌آزمایی اطلاعات نیست و ممکن است پرونده شما برای رسیدگی دقیق‌تر انتخاب شود (که به آن حسابرسی مالیاتی گفته می‌شود).

فرق اظهارنامه مالیاتی با سایر گزارش‌های مالی

خیلی مهم است که اظهارنامه مالیاتی مشاغل را با سایر اسناد مالی مثل ترازنامه یا صورت سود و زیان که شاید برای اهداف داخلی مدیریتی، دریافت وام بانکی یا ارائه به سرمایه‌گذاران تهیه می‌کنید، اشتباه نگیریم. چرا این تمایز مهم است؟

1. هدف متفاوت: گزارش‌های حسابداری (مانند ترازنامه و صورت سود و زیان) معمولاً جزئیات دقیقی از وضعیت مالی (دارایی‌ها، بدهی‌ها، سرمایه) و عملکرد کسب‌وکار (سود یا زیان) را برای اهداف مدیریتی، تصمیم‌گیری‌های داخلی، جذب سرمایه‌گذار یا گرفتن وام و اعتبار نشان می‌دهند و بر اساس استانداردهای حسابداری ملی تهیه می‌شوند. اما اظهارنامه مالیاتی، مشخصاً برای محاسبه و پرداخت مالیات طبق قوانین و مقررات مالیاتی طراحی شده است.
2. قواعد متفاوت: ممکن است درآمد یا هزینه‌ای از نظر اصول حسابداری معتبر و قابل ثبت باشد، اما قانون مالیات‌های مستقیم آن را مشمول مالیات نداند (مثلاً برخی معافیت‌های خاص) یا به عنوان هزینه قابل قبول مالیاتی (طبق شرایط دقیق ماده 147 و مصادیق ماده 148 قانون مالیات‌های مستقیم) نپذیرد (مثلاً هزینه‌هایی که مستندات کافی ندارند، بیش از حد متعارف هستند، یا سقف مشخصی برای پذیرش آن‌ها وجود دارد، یا اساساً ارتباطی با فعالیت شغلی ندارند). تاکید مهم: صرف ثبت یک هزینه در دفاتر حسابداری، به معنی قابل کسر بودن آن از درآمد مشمول مالیات نیست؛ باید حتماً شرایط قانونی هزینه قابل قبول را داشته باشد.
3. مثال کاربردی (تفاوت در استهلاک): هزینه استهلاک یک دارایی ثابت (مثل یک دستگاه یا ساختمان اداری) ممکن است طبق روش حسابداری شما (مثلاً روش خط مستقیم بر اساس عمر مفید برآوردی) محاسبه شود، اما برای مقاصد مالیاتی باید الزاماً طبق جدول استهلاکات موضوع ماده 149 قانون مالیات‌های مستقیم و با نرخ‌ها و روش‌های تعیین شده در آن جدول محاسبه و در اظهارنامه اعلام گردد.
4. مخاطب متفاوت: گزارش‌های مالی داخلی برای مدیران و ذینفعان کسب‌وکار است، اما اظهارنامه مالیاتی برای سازمان امور مالیاتی کشور تهیه و به صورت الکترونیکی ارسال می‌شود.
5. ساختار متفاوت: اظهارنامه مالیاتی اشخاص حقیقی (مشاغل) با اظهارنامه مالیاتی اشخاص حقوقی (شرکت‌ها و موسسات ثبت شده) فرق دارد؛ هر کدام فرمت، جداول، قوانین و مهلت ارسال مخصوص به خود را دارند (مثلاً مهلت ارسال اظهارنامه اشخاص حقوقی معمولاً تا 4 ماه پس از پایان سال مالی آن‌هاست). اظهارنامه مشاغل فقط به درآمد حاصل از کار و فعالیت شغلی افراد حقیقی (به صورت انفرادی یا در قالب مشارکت مدنی) مربوط می‌شود.
6. تفاوت در زمان شناسایی درآمد/هزینه: گاهی اوقات ممکن است زمان شناسایی درآمد یا هزینه طبق استانداردهای حسابداری (مثلاً تعهدی) با زمان شناسایی آن طبق مقررات مالیاتی (که ممکن است در مواردی به نقدی نزدیک‌تر باشد یا شرایط خاصی داشته باشد) متفاوت باشد، هرچند قانون مالیات‌های مستقیم برای مشاغل گروه اول و دوم نیز بر مبنای تعهدی تاکید دارد.

 

چه کسانی باید اظهارنامه مالیات بر درآمد مشاغل ارسال کنند؟

پاسخ کوتاه این است: تقریباً تمام صاحبان مشاغل که در ایران درآمدی از طریق فعالیت شغلی مستقل کسب می‌کنند. اما برای اینکه دقیق‌تر بدانیم، باید ببینیم قانون چه می‌گوید.

صاحبان مشاغل (اشخاص حقیقی) از نظر قانون مالیات‌های مستقیم چه کسانی هستند؟

قانون مالیات‌های مستقیم ایران (مشخصاً در فصل چهارم از باب سوم، مواد 93 تا 104)، تعریف روشنی دارد: هر شخص حقیقی که در ایران به یکی از مشاغل مذکور در این قانون اشتغال دارد و از آن طریق، به صورت انفرادی یا در قالب مشارکت مدنی، درآمد کسب می‌کند، «صاحب مشاغل» به حساب می‌آید و درآمد وی مشمول مالیات بر درآمد مشاغل است. چنین فردی موظف است تکالیف مالیاتی‌اش، از جمله ثبت‌نام در نظام مالیاتی، تشکیل پرونده، و ارائه اظهارنامه مالیاتی سالانه را انجام دهد. این تعریف خیلی گسترده است و شامل افراد زیادی می‌شود، مانند:

• کسبه و بازاریان: صاحبان فروشگاه‌ها (پوشاک، مواد غذایی، لوازم خانگی و…)، مغازه‌ها، واحدهای صنفی مختلف (طلافروشان، مشاورین املاک، نمایشگاه‌داران خودرو و…)، کارگاه‌های تولیدی کوچک و…
• صاحبان حرف و مشاغل تخصصی (موضوع بند ب ماده 96 ق.م.م): پزشکان (در تمام تخصص‌ها، چه در مطب شخصی و چه در کلینیک‌ها به صورت درصدی)، دندانپزشکان، وکلا، مشاوران حقوقی، مهندسان (عمران، معماری، برق و… که دفتر یا شرکت مهندسی دارند یا به صورت پروژه‌ای کار می‌کنند)، حسابداران رسمی، حسابرسان، کارشناسان رسمی دادگستری، معماران تجربی، مترجمان رسمی، هنرمندان (نقاشان، مجسمه‌سازان، بازیگران، خوانندگان و… که درآمد مستقل دارند)، نویسندگان، پژوهشگران و هر کسی که به صورت مستقل خدمات تخصصی یا حرفه‌ای ارائه می‌دهد.
• ارائه‌دهندگان خدمات: صاحبان رستوران‌ها، کافی‌شاپ‌ها، هتل‌ها و مراکز اقامتی، مراکز آموزشی (آموزشگاه‌های زبان، کنکور، فنی و حرفه‌ای و…)، آرایشگاه‌ها و سالن‌های زیبایی، باشگاه‌های ورزشی، شرکت‌های خدماتی کوچک (نظافتی، تعمیراتی، حمل و نقل درون شهری و…)، دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی.
• فعالان کسب‌وکارهای اینترنتی و فریلنسرها: کسانی که از طریق پلتفرم‌های آنلاین (مانند فروشندگان دیجی‌کالا، اسنپ‌فود و…)، وب‌سایت شخصی، فروشگاه اینترنتی، شبکه‌های اجتماعی (مانند اینستاگرام، تلگرام)، یا به عنوان فریلنسر (برنامه‌نویس، طراح گرافیک، تولیدکننده محتوا، مترجم آنلاین، مشاور دیجیتال مارکتینگ و…) درآمد کسب می‌کنند. نکته مهم: محل فیزیکی کسب‌وکار یا نوع پلتفرم (داخلی یا خارجی) اهمیتی ندارد؛ ملاک، کسب درآمد از فعالیت شغلی در ایران است. سازمان امور مالیاتی به طور فزاینده‌ای بر شناسایی و اخذ مالیات از این گروه تمرکز دارد.
• صاحبان وسایل نقلیه: رانندگان تاکسی (اعم از تاکسی‌های شهری، اینترنتی مانند اسنپ و تپسی، یا تلفنی)، وانت‌بارها، اتوبوس‌ها و کامیون‌ها که به صورت خویش‌فرما فعالیت می‌کنند و مالک یا اجاره‌کننده وسیله نقلیه هستند (البته برای برخی از این گروه‌ها ممکن است مالیات به صورت مقطوع تعیین شود، اما همچنان تکلیف ثبت‌نام و ارائه اظهارنامه یا فرم مربوطه پابرجاست).
• صاحبان املاک استیجاری (به عنوان شغل): البته به شرطی که اجاره‌داری به عنوان شغل اصلی فرد محسوب شود (مثلاً بنگاه‌های املاک یا کسانی که تعداد زیادی ملک را مدیریت و اجاره می‌دهند و فعالیت اصلی آنها این است). در غیر این صورت، درآمد اجاره املاک مشمول مالیات بر درآمد املاک (فصل اول باب سوم ق.م.م) خواهد بود که سازوکار و اظهارنامه متفاوتی دارد (معمولاً تا پایان تیرماه سال بعد مهلت دارد).
• صاحبان کارگاه‌ها و واحدهای تولیدی کوچک: نجاران، خیاطان، تعمیرکاران لوازم مختلف، قنادان، تولیدکنندگان صنایع دستی و…
• مشارکت‌های مدنی: هر نوع کسب‌وکار دیگری که یک شخص حقیقی به تنهایی یا با شریک (در قالب مشارکت مدنی ثبت‌نشده) انجام می‌دهد. در مشارکت مدنی، هر شریک به نسبت سهم خود از درآمدها و هزینه‌ها، مسئولیت مالیاتی دارد و باید اظهارنامه جداگانه برای سهم خود ارسال کند یا در اظهارنامه مشترک، سهم هر کدام مشخص شود. (توجه: مشارکت‌های مدنی که به صورت رسمی ثبت شده و شخصیت حقوقی پیدا کرده‌اند، مشمول قوانین مالیات اشخاص حقوقی می‌شوند).
• اتباع خارجی: اشخاص حقیقی خارجی که در ایران به فعالیت‌های شغلی مذکور اشتغال دارند و درآمد کسب می‌کنند نیز مشمول همین قوانین هستند.

این فهرست نشان می‌دهد که دامنه شمول صاحبان مشاغل بسیار وسیع است و تقریباً هر نوع فعالیت اقتصادی درآمدزا توسط افراد حقیقی را پوشش می‌دهد. آمارها نشان می‌دهد بخش بزرگی از اقتصاد ایران توسط همین مشاغل حقیقی اداره می‌شود و سهم قابل توجهی در اشتغال و تولید ناخالص داخلی دارند (هرچند آمار دقیقی از تعداد کل این مشاغل به تفکیک در دسترس نیست، اما تعداد پرونده‌های مالیاتی فعال در این بخش، که میلیون‌ها مورد را شامل می‌شود، گویای گستردگی آن است).

نکته در مورد درآمد حقوق و مشاغل همزمان: اگر فردی هم کارمند است و درآمد حقوق دریافت می‌کند (که مالیات آن معمولاً توسط کارفرما کسر و پرداخت می‌شود) و هم به صورت مستقل فعالیت شغلی دیگری دارد، باید برای درآمد حاصل از آن شغل مستقل، اظهارنامه مالیات بر درآمد مشاغل را ارسال کند.

 

آیا واقعاً همه مشاغل باید اظهارنامه بفرستند؟ (استثناها و نکات مهم)

اصل بر این است که همه صاحبان مشاغل مشمول بندهای الف، ب یا ج ماده 95 قانون مالیات‌های مستقیم (که در بخش بعد توضیح داده می‌شود)، باید اظهارنامه مالیاتی عملکرد سالانه خود را ارسال کنند. اما قانون، شرایط خاصی را هم در نظر گرفته است.

• تسهیلات تبصره ماده 100: مهم‌ترین استثنا یا بهتر بگوییم، راهکار جایگزین برای مشاغل کوچک و متوسط، استفاده از تسهیلات معروف به “تبصره ماده 100 قانون مالیات‌های مستقیم” است. بر اساس این تبصره، سازمان امور مالیاتی می‌تواند برای برخی مشاغل (که معمولاً بر اساس سطح درآمد فروش کالا و خدمات سالانه تعیین می‌شوند و هر سال شرایط دقیق آن، از جمله سقف درآمد مجاز برای استفاده از این تبصره، توسط سازمان اعلام می‌گردد)، مالیات را به صورت مقطوع تعیین کند. افرادی که شرایط استفاده از این تبصره را دارند (مثلاً درآمدشان از سقف اعلامی کمتر است، جزء مشاغل گروه اول نیستند، و فرم تبصره 100 را در موعد مقرر تکمیل و ارسال کنند) و آن را می‌پذیرند، به جای پر کردن اظهارنامه کامل با تمام جزئیات درآمد و هزینه، یک فرم ساده‌تر به نام فرم مالیات مقطوع (فرم تبصره ماده 100) را در سامانه تکمیل و ارسال کرده و مالیات تعیین‌شده را پرداخت می‌کنند. مزیت اصلی این روش، سادگی، سرعت و قطعی شدن مالیات بدون نیاز به رسیدگی پیچیده اسناد و مدارک است (مگر در موارد کشف اطلاعات خلاف واقع). اما ممکن است مالیات مقطوع تعیین شده، از مالیاتی که بر اساس سود واقعی و پس از کسر هزینه‌ها محاسبه می‌شود، بیشتر باشد. مهم: مودیان واجد شرایط، *حق انتخاب* دارند که از این تبصره استفاده کنند یا اظهارنامه کامل ارائه دهند. جلوتر مفصل درباره شرایط و نحوه استفاده از این تبصره در سال 1403 صحبت می‌کنیم.
• معافیت‌های قانونی: برخی فعالیت‌ها ممکن است طبق قانون از پرداخت مالیات بر درآمد معاف باشند. مهم‌ترین مثال، فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری، دامداری، پرورش ماهی و زنبور عسل، صیادی و… (موضوع ماده 81 ق.م.م) است. همچنین برخی فعالیت‌های فرهنگی، هنری، ورزشی، مطبوعاتی و آموزشی تحت شرایط خاص و با مجوزهای لازم ممکن است از معافیت برخوردار باشند (موضوع ماده 139 ق.م.m و بند ل ماده 139). اما نکته کلیدی اینجاست: برخورداری از معافیت، به معنی عدم نیاز به انجام تکالیف قانونی نیست. طبق مقررات فعلی، حتی اگر از معافیت کامل برخوردار باشید (مانند کشاورزان)، معمولاً برای اینکه بتوانید از آن معافیت استفاده کنید، آن را در سیستم مالیاتی ثبت نمایید و مشمول جریمه عدم تسلیم نشوید، باز هم باید اظهارنامه مالیاتی (حتی با درآمد صفر یا با ذکر معافیت و ارائه مستندات لازم) را در موعد مقرر ارسال کنید. عدم ارسال اظهارنامه می‌تواند منجر به از دست دادن همان معافیت برای آن سال مالی شود.
• مشاغل تازه تأسیس: کسب‌وکارهای نوپا نیز از سال اول فعالیت مشمول قوانین مالیاتی هستند و باید نسبت به ثبت‌نام و انجام تکالیف خود (ارسال اظهارنامه یا فرم تبصره 100) اقدام کنند.
• مشاغل با درآمد صفر یا زیان‌ده: حتی اگر در طول سال مالی هیچ درآمدی نداشته‌اید یا فعالیت شما منجر به زیان شده است، همچنان موظف به ارسال اظهارنامه مالیاتی هستید. در این حالت، اظهارنامه صفر یا اظهارنامه با زیان ابرازی ارسال می‌کنید. این کار برای جلوگیری از جریمه عدم تسلیم و حفظ سوابق مالیاتی شما ضروری است.

پس، تصور اینکه صرفاً به دلیل درآمد کم، نوع فعالیت خاص (حتی معاف)، تازه‌کار بودن، یا حتی نداشتن فعالیت در یک سال، هیچ وظیفه‌ای ندارید، غالباً کاملاً اشتباه است و می‌تواند برایتان جریمه‌های سنگین و محرومیت از تسهیلات قانونی (مانند معافیت پایه ماده 101) را به همراه داشته باشد. تحلیل کارشناسی: سیاست سازمان امور مالیاتی در سال‌های اخیر به سمت شفافیت حداکثری، اتکا به داده‌های سامانه‌های مختلف (مانند سامانه مودیان و پایانه‌های فروشگاهی) و پوشش تمام فعالان اقتصادی، حتی با درآمدهای پایین، حرکت کرده است. بنابراین، بهترین رویکرد، آشنایی با تکالیف و انجام به‌موقع آن‌هاست.

 

گروه‌بندی مشاغل مالیاتی (بر اساس آخرین تغییرات 1403)

سازمان امور مالیاتی برای اینکه تکالیف نگهداری اسناد و مدارک، نحوه ارائه اطلاعات و سطح رسیدگی مالیاتی برای همه یکسان نباشد و با حجم و نوع فعالیت هر کسب‌وکار تناسب داشته باشد، صاحبان مشاغل را بر اساس معیارهایی مثل میزان درآمد (فروش کالا یا ارائه خدمات) یا نوع فعالیت، به سه گروه اصلی تقسیم کرده است. این گروه‌بندی و حد نصاب درآمدی هر گروه، هر ساله بر اساس آیین‌نامه اجرایی ماده 95 قانون مالیات‌های مستقیم (که معمولاً در اواخر سال قبل یا اوایل سال جدید توسط سازمان امور مالیاتی طی بخشنامه‌ای ابلاغ می‌شود) ممکن است تغییر کند. دانستن اینکه کسب‌وکار شما در کدام گروه قرار می‌گیرد فوق‌العاده مهم است، چون مستقیماً نوع و سطح تکالیف مالیاتی شما (به خصوص در زمینه نگهداری دفاتر قانونی، اسناد و مدارک و نحوه ارائه اطلاعات درآمد و هزینه) را تعیین می‌کند.

نکته کلیدی در مورد حد نصاب‌ها: حد نصاب‌های درآمدی که گروه‌بندی را تعیین می‌کنند، سال به سال تغییر می‌کنند. برای اطلاع از آخرین حد نصاب‌ها برای سال عملکرد مورد نظر (مثلاً برای اظهارنامه سال 1403 که در سال 1404 ارسال می‌شود)، باید به آخرین بخشنامه‌های صادر شده توسط سازمان امور مالیاتی که در وب‌سایت رسمی آن (intamedia.ir) یا درگاه ملی خدمات الکترونیک مالیاتی (my.tax.gov.ir) منتشر می‌شود، مراجعه کنید.

ثبات در گروه‌بندی: معمولاً اگر مودی بر اساس درآمد در گروه بالاتر (مثلاً اول یا دوم) قرار گیرد، برای چند سال (معمولاً سه سال) در همان گروه باقی می‌ماند، حتی اگر درآمدش در سال‌های بعد کاهش یابد، مگر اینکه فعالیتش به کلی تغییر کند یا طبق آخرین درآمد قطعی شده در گروه پایین‌تر قرار گیرد.

چرا مشاغل را گروه‌بندی می‌کنند؟

هدف اصلی این است که تکالیف مالیاتی هر کسب‌وکار با اندازه، پیچیدگی و توانایی آن تناسب داشته باشد. طبیعی است که یک کارخانه بزرگ یا یک واردکننده عمده با گردش مالی میلیاردی، باید اسناد و مدارک دقیق‌تری (مانند دفاتر قانونی روزنامه و کل پلمب شده) نگه دارد و گزارش‌های کامل‌تری بدهد، در مقایسه با یک مغازه کوچک محلی یا یک فریلنسر که به تنهایی کار می‌کند. این گروه‌بندی به سازمان مالیاتی هم کمک می‌کند تا فرآیند رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی را هدفمندتر، عادلانه‌تر و کارآمدتر انجام دهد و با استفاده از رویکردهای مبتنی بر ریسک (Risk-Based Auditing)، تمرکز خود را بر پرونده‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر یا پرونده‌هایی که ریسک بالاتری دارند، بگذارد. از دیدگاه مودیان، این طبقه‌بندی باعث می‌شود کسب‌وکارهای کوچک‌تر با بار اداری و هزینه‌های کمتری برای انجام تکالیف مالیاتی مواجه شوند.

 

گروه اول مشاغل مالیاتی: معیارها و تکالیف

معمولاً کسب‌وکارهایی در این گروه قرار می‌گیرند که یکی از شرایط زیر را داشته باشند (بر اساس آخرین آیین‌نامه اجرایی ماده 95):

1. درآمد ابرازی (فروش کالا یا خدمات) دو سال قبل آن‌ها از یک حد نصاب مشخصی (که هر سال تعیین می‌شود، مثلاً برای عملکرد سال 1402، درآمد سال 1400 ملاک بود و مبلغ آن بیش از 150 میلیارد ریال بود) بیشتر باشد.
2. آخرین درآمد قطعی شده (فروش کالا یا خدمات) آن‌ها از حد نصاب مذکور بیشتر باشد.
3. صرف‌نظر از میزان درآمد، نوع فعالیت‌شان طبق قانون آن‌ها را ملزم به قرارگیری در گروه اول کند. این شامل موارد زیر است:
   • دارندگان کارت بازرگانی (واردکنندگان و صادرکنندگان).
   • صاحبان کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی دارای جواز تأسیس و پروانه بهره‌برداری.
   • صاحبان هتل‌های سه ستاره و بالاتر.
   • صاحبان بیمارستان‌ها، زایشگاه‌ها، کلینیک‌های تخصصی.
   • صاحبان صرافی‌ها.
   • فروشگاه‌های زنجیره‌ای دارای مجوز.

مهم‌ترین تکلیف‌شان چیست؟ نگهداری دفاتر رسمی روزنامه و کل (که باید قبل از شروع سال مالی پلمب شوند) یا استفاده از نرم‌افزارهای حسابداری مورد تأیید سازمان امور مالیاتی و ارائه صورتحساب درآمد و هزینه و ترازنامه (در صورت لزوم طبق درخواست سازمان) همراه با اظهارنامه مالیاتی. این گروه مشمول دقیق‌ترین سطح از رسیدگی مالیاتی هستند. مثال: یک شرکت واردکننده قطعات خودرو یا صاحب یک هتل 5 ستاره قطعاً در گروه اول قرار می‌گیرد.

گروه دوم مشاغل مالیاتی: معیارها و تکالیف

این گروه شامل مشاغلی می‌شود که درآمد (فروش کالا یا خدمات) دو سال قبل آن‌ها یا آخرین درآمد قطعی شده‌شان، بیشتر از سقف گروه سوم و کمتر یا مساوی کف گروه اول باشد. (مثلاً برای عملکرد 1402، این بازه بین 50 تا 150 میلیارد ریال درآمد سال 1400 بود).
تکالیف اصلی آن‌ها:

• نگهداری اسناد و مدارک مربوط به درآمد (مانند صورتحساب فروش، قراردادها) و هزینه‌ها (مانند فاکتورهای خرید، قبوض، اسناد پرداخت حقوق).
• تنظیم و نگهداری صورت خلاصه وضعیت درآمد و هزینه ماهانه طبق فرمت‌های اعلام شده توسط سازمان امور مالیاتی. آن‌ها نیازی به نگهداری دفاتر روزنامه و کل ندارند، اما باید مستندات کافی برای درامدها و هزینه‌های خود داشته باشند.
• مثال: یک رستوران نسبتاً بزرگ، یک کلینیک پزشکی با چند پزشک، یا یک فروشگاه بزرگ لوازم خانگی ممکن است در این گروه قرار گیرند.

 

گروه سوم مشاغل مالیاتی: معیارها و تکالیف

کسب‌وکارهایی که درآمد (فروش کالا یا خدمات) دو سال قبل آن‌ها یا آخرین درآمد قطعی شده‌شان، کمتر یا مساوی حد نصاب گروه دوم باشد، در این دسته جای می‌گیرند. (مثلاً برای عملکرد 1402، درآمد سال 1400 کمتر یا مساوی 50 میلیارد ریال بود).
این گروه ساده‌ترین و کم‌حجم‌ترین تکالیف را دارند:
فقط باید اسناد و مدارک مربوط به درآمدها (صورتحساب‌ها یا مستندات فروش) و همچنین اسناد خرید کالا و خدمات و سایر هزینه‌های مرتبط با کسب‌وکارشان را نگهداری کنند تا در صورت درخواست مأموران مالیاتی، ارائه دهند. آن‌ها نیازی به ارائه صورت خلاصه ماهانه درآمد و هزینه یا نگهداری دفاتر رسمی ندارند، اما تکمیل جدول مربوط به خلاصه درآمد و هزینه در فرم اظهارنامه برایشان الزامی است.
بسیاری از کسب‌وکارهای کوچک، فروشگاه‌های محلی، فریلنسرها، آرایشگاه‌های کوچک و مشاغل نوپا معمولاً در این گروه قرار می‌گیرند. به طور مثال یک طراح گرافیک فریلنسر، یک مغازه خواربار فروشی کوچک، یا یک آرایشگر که به تنهایی کار می‌کند.

نکته مهم در تعیین گروه: گروه‌بندی بر اساس درآمد دو سال قبل یا آخرین درآمد قطعی شده (هر کدام که بیشتر باشد) انجام می‌شود. برای مشاغل جدیدالتاسیس، در سال اول فعالیت معمولاً در گروه سوم قرار می‌گیرند، مگر اینکه خودشان درخواست قرارگیری در گروه بالاتر را داشته باشند یا شواهدی مبنی بر درآمد بالا وجود داشته باشد. توصیه حرفه‌ای: حتی اگر در گروه سوم قرار دارید، نگهداری منظم و دسته‌بندی شده اسناد درآمد و هزینه، نه تنها تکلیف قانونی شما را پوشش می‌دهد، بلکه به مدیریت مالی بهتر کسب‌وکارتان کمک کرده و شما را برای رشد احتمالی و قرارگیری در گروه‌های بالاتر در آینده آماده می‌سازد.

 

تکالیف مشترک بین همه گروه‌ها

صرف‌نظر از اینکه در کدام گروه قرار می‌گیرید، همه صاحبان مشاغل وظایف مشترکی دارند:
1. ثبت‌نام در نظام مالیاتی: مراجعه به سامانه عملیات الکترونیکی مالیاتی (tax.gov.ir) و تکمیل مراحل ثبت‌نام و تشکیل پرونده مالیاتی.
2. دریافت کد اقتصادی: پس از ثبت‌نام، کد اقتصادی منحصر به فردی به شما اختصاص داده می‌شود.
3. ارسال اظهارنامه مالیاتی (یا فرم تبصره ماده 100): در مهلت قانونی مقرر (که در بخش بعد توضیح داده می‌شود).
4. پرداخت مالیات متعلقه: در مهلت‌های قانونی تعیین شده.
5. نگهداری اسناد و مدارک: مربوط به درآمدها و هزینه‌های کسب‌وکار برای مدت زمان قانونی (طبق ماده 157 ق.م.م، مرور زمان مالیاتی معمولاً 5 سال از تاریخ سررسید پرداخت مالیات است، لذا نگهداری اسناد برای حداقل 5 سال ضروری است).
6. استفاده از پایانه های فروشگاهی (POS) و صدور صورتحساب الکترونیکی: بر اساس فراخوان های سازمان امور مالیاتی و قانون پایانه های فروشگاهی و سامانه مودیان، بسیاری از مشاغل موظف به استفاده از این ابزارها و ارسال اطلاعات به سامانه مودیان هستند. این تکلیف به تدریج برای همه گروه‌ها الزامی خواهد شد.

`[اینفوگرافیک مقایسه گروه‌بندی مشاغل مالیاتی و تکالیف هر گروه]`
[Alt text: اینفوگرافیکی که سه گروه مالیاتی مشاغل را بر اساس معیار درآمد (با ذکر حدود تقریبی یا محل یافتن حد نصاب دقیق) یا نوع فعالیت مقایسه کرده و تکالیف اصلی هر گروه (دفاتر قانونی، صورت خلاصه ماهانه، نگهداری اسناد) را به صورت بصری نمایش می‌دهد.]

 

مهلت ارسال اظهارنامه مالیاتی مشاغل (آخرین فرصت برای 1403 و سال‌های بعد)

یکی از کلیدی‌ترین و حساس‌ترین نکاتی که باید در مورد اظهارنامه مالیاتی به خاطر بسپارید، رعایت مهلت قانونی ارسال آن است. ارسال نکردن اظهارنامه در موعد مقرر، یا حتی ارسال با یک روز تأخیر، جریمه‌های سنگینی به دنبال دارد که معمولاً غیرقابل بخشش (لا بخشودگی) هستند و علاوه بر آن، شما را از بسیاری معافیت‌ها و تسهیلات قانونی محروم می‌کند.

 

زمان دقیق ارسال اظهارنامه برای اشخاص حقیقی (صاحبان مشاغل)

طبق ماده 100 قانون مالیات‌های مستقیم، آخرین فرصت برای ارسال اظهارنامه مالیاتی صاحبان مشاغل (اشخاص حقیقی) بابت عملکرد مالی هر سال، تا پایان خرداد ماه سال بعد است. مثال: برای عملکرد سال مالی 1402 (یعنی از 1 فروردین 1402 تا 29 اسفند 1402)، مهلت قانونی ارسال اظهارنامه مالیاتی مشاغل، تا پایان روز 31 خرداد ماه 1403 بود.
برای عملکرد سال 1403 (از 1 فروردین 1403 تا 29 اسفند 1403)، مهلت ارسال اظهارنامه تا پایان روز 31 خرداد ماه 1404 خواهد بود.

این تاریخ برای سال‌های آینده نیز به همین شکل ثابت است، مگر اینکه قانون تغییر کند یا شرایط خاصی پیش آید که منجر به تمدید مهلت شود. چرا این مهلت تعیین شده؟ این فرصت سه ماهه پس از پایان سال مالی به صاحبان مشاغل اجازه می‌دهد تا حساب‌های خود را نهایی کنند، اسناد و مدارک لازم را جمع‌آوری کنند و اظهارنامه خود را با دقت تکمیل نمایند.

 

تمدید مهلت؛ آیا همیشه اتفاق می‌افتد؟ روی آن حساب باز نکنید!

گاهی اوقات پیش می‌آید که سازمان امور مالیاتی کشور به دلایلی مانند شرایط خاص اقتصادی (مثل دوران کرونا)، بروز مشکلات فنی گسترده در سامانه‌های مالیاتی، یا درخواست‌های مکرر از سوی اصناف و اتحادیه‌ها، با کسب مجوزهای لازم از مراجع ذی‌صلاح (مانند شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا)، مهلت ارسال اظهارنامه را برای چند روز یا حتی چند هفته تمدید کند.

اما چند نکته بسیار مهم در این خصوص:

1. تمدید مهلت قطعی نیست: هیچ تضمینی وجود ندارد که هر سال مهلت تمدید شود. اصل بر همان پایان خرداد ماه است.
2. فقط به منابع رسمی اتکا کنید: خیلی خیلی مهم است که در مورد تمدید مهلت، فقط و فقط به اخبار و اطلاعیه‌های رسمی منتشر شده در درگاه ملی خدمات الکترونیک سازمان امور مالیاتی (my.tax.gov.ir) یا پایگاه اطلاع‌رسانی آن (intamedia.ir) توجه کنید. به هیچ وجه به شنیده‌ها، شایعات در فضای مجازی یا گفته‌های افراد غیرمسئول اعتماد نکنید.
3. تمدید معمولاً کوتاه است: حتی در صورت تمدید، این مدت معمولاً محدود (مثلاً 10 روز یا دو هفته) است و نباید برنامه‌ریزی خود را بر اساس آن قرار دهید.
4. جریمه تأخیر در پرداخت: گاهی ممکن است فقط مهلت ارسال اظهارنامه تمدید شود، اما مهلت پرداخت مالیات تمدید نشود یا تمدید کمتری داشته باشد. عدم پرداخت مالیات در موعد مقرر نیز مشمول جریمه دیرکرد (معادل 2.5% مالیات به ازای هر ماه تأخیر، موضوع ماده 190 ق.م.م) می‌شود.

بهترین و عاقلانه‌ترین کار این است که ارسال اظهارنامه را به روزهای پایانی خرداد موکول نکنید. مشکلات فنی احتمالی سامانه، قطعی اینترنت، فراموشی‌های لحظه آخری یا نیاز به جمع‌آوری مدارک بیشتر، همگی می‌توانند باعث از دست رفتن مهلت قانونی شوند. سعی کنید حداقل یک هفته تا ده روز قبل از پایان مهلت قانونی، نسبت به تکمیل و ارسال اظهارنامه خود اقدام کنید. این کار به شما آرامش خاطر می‌دهد و ریسک مواجهه با جرایم را به حداقل می‌رساند.